YARGILANAN TATAR TARİHİ

YARGILANAN TATAR TARİHİ

Roza KURBAN

T0plumları, milletleri, kuruluşları etkileyen hareketlerden doğan, olayları zaman ve

yer göstererek anlatan, bu olaylar arasındaki ilişkileri, daha önceki ve sonraki olaylarla

bağlantılarını, karşılıklı etkilenmeleri, her milletin kurduğu medeniyetleri, kendi iç sorunlarını

inceleyen bilime tarih, denir. (Türkçe Sözlük 2005: 1907). Stalin devri kurbanı, ünlü Tatar

tarihçi Hadi Atlasi (1876–1938) tarih bilimi ile ilgili şunları yazmıştır: “ İnsanı gerçek

anlamda insan yapan bilimlerin ilki hiç şüphesiz tarih bilimidir. Kendisinin kim olduğunu

bilmeyen insan ne kadar duygusuzsa, ulusunun tarihini bilmeyen insan da o kadar

duygusuzdur.” 1 (Atlasi 1993: 16). Zengin bir kültüre ve köklü bir geçmişe sahip olan Kazan

Tatarları millî tarihini uzun yıllar kendileri yazamamıştır. 1552 yılında Kazan Hanlığı Ruslar

tarafından işgal edildikten sonra Tatar tarihi işgalciler tarafından yazılmış. İşgalcilerin yazdığı

Tatar tarihi gerçekleri yansıtmamış, tarih kitaplarında Kazan Tatarları “barbar”, “yamyam”,

“pis”, “medeniyetsiz” olarak nitelendirilmiştir. Ruslar ise bunun aksine “kurtarıcı”, “Tatarlara

medeniyet getiren” olarak yansıtılmıştır. Rus zulmü altında hayatta kalma mücadelesi veren

Kazan Tatarları ancak XIX. yüzyılın ortalarında millî tarihlerini yazma fırsatını bulmuştur.

Kazan Tatar aydınları yüzyıllardır Rus zulmü altında ezilen milleti uyandırma, bilinçlendirme

işini millî tarih yazmaktan geçtiğinin farkında olmuşlardır. Tatar ulusal uyanışının öncüsü

Şihabetdin Mercani (1818–1889) millî tarihe felsefi bir bakış açısı kazandırmıştır. Onun

eserleri öğrencilerinin ve diğer Kazan Tatar aydınlarının da dikkatini çekmiştir. Mercani

öncülüğünde başlatılan millî tarih yazımını Şihabetdin Mercani’nin öğrencisi ve ülküdaşı

Şarkiyatçı Hüseyin Feyezhanov (1828–1866), gazeteci ve yazar Rizaetdin Fehretdinov

(1859–1936), eğitimci ve yazar Gaynetdin Ehmerev (1864–1911) ve diğerleri devam

ettirmiştir. O dönem Kazan Tatar tarihinin yükseliş dönemi yaşanmış dersek hiç yanlış olmaz.

Söz konusu yazar ve tarihçiler arkalarında oldukça zengin bir tarihî miras bırakmıştır. XX.

yüzyıl başlarında da Tatar tarihi yazımı sürmüştür. Hadi Atlasi (1876–1938), Gaziz

Gobeydullin (1887–1938), Kebir (1878–1938) ve Fazıl (1887–1938) Tuykin kardeşler, Zeki

Velidi Togan (1890–1970), Mihail Hudyakov (1894–1936) gibi isimler sahneye çıkmıştır.

Ancak bu tarihçilerin kaderi, komünistlerin iktidara gelmesi ile birlikte değişmiştir.

Başlangıçta milletlere özgürlük vaadiyle iktidara gelen komünistler çok zaman geçmeden

gerçek yüzlerini göstermiş ve 1920’li yılların sonlarında başlatılan Stalin’in aydın soykırımı

siyaseti kapsamında millî tarih yazan tarihçiler yargılanmış ve idam edilmiştir. Atlasi,

Gobeydullin, Tuykin kardeşler ve Hudyakov gibi tarihçiler idama mahkûm edilerek tarih

yazmanın bedelini hayatları ile ödemişlerdir. İdamlardan da anlaşıldığı üzere Sovyetler

döneminde de millî tarih yazma işi bir kez daha sekteye uğramıştır. Söz konusu tarihçiler

idam edilmekle kalmamış kitapları da yasaklanmıştır.

Tarihin millî şuuru uyandırdığını, millî kimliğin oluşmasında önemli bir yeri olduğunu

iyi bilen Stalin tarih yazımını kontrol altında tutmak için tarihçileri idam etmek, kitapları

yasaklamakla yetinmemiş Altın Ordu tarihinin sil baştan yazılmasını emretmiştir. Tatar

tarihini yeni baştan yazma konusunda karar kabul edilmiş, Altın Ordu tarihi ile ilgili bazı

kitaplar yasaklanmıştır. Ruslar tarafından Kazan Hanlığı’nın işgali, Kazan Tatarlarının

“kurtuluşu”, “İdil-Ural bölgesi için hayırlı oluşu” olarak değerlendirilmesi konusunda sıkı

çalışmalar yapılmıştır. Özellikle Kazan Tatarlarının Altın Ordu ile hiçbir alakası olmadığı

konusu üzerinde durulmuştur. Tarih kitaplarında Altın Ordu Devleti’nin yüceltilmesi “hata”

(!) olarak gösterilmiştir. Kazan Tatarlarını geçmiş tarihinden koparmak amaçlı, “1944’te

SSCB KP’nin (Komünist Parti’nin) Merkezî Komitesi, TÖSSC (Tataristan Özerk Sovyet

1 Metindeki tüm çevriler tarafımdan yapılmıştır.

Sosyalist Cumhuriyeti) KP’sinin bazı ‘hataları’nı yeren bir karar kabul eder. Bu ‘hatalar’dan

biri olarak “Altın Orda’nın yüceltilmesi” gösterilir ve o aralar kitap olarak yayıma

hazırlanmakta olan İdigey (Türkçe’de Edigey) destanı yasaklanır. Bundan sonra tamamen

olumsuz olarak tanımlanmaya başlayan “barbar” Altın Orda tarihini Tatar tarihinden ayırmak

için 1946 yılında Moskova’da Tatarların kökeni konusunda bir kongre düzenlenir ve

Tatarların Altın Orda ile neredeyse hiç ilgileri olmadığı, büyük ölçüde İdil Bulgarları kökenli

oldukları ilan edilir. Kazan Hanlığı’nın bir Moğol-Tatar devleti olduğu; Kıpçaklaşmış

Bulgarlar olan Kazan Tatarlarının ise, bu Moğol-Tatar yönetimiyle mücadele ettikleri ve

sonunda Rusların Kazan’ı almasıyla “kurtuldukları” tezi kabul edilir.” (Yirminci Yüzyılda

İdil-Ural 2008: 269–270). Sovyet döneminde yazılan tarih kitapları Stalin’in emri

doğrultusunda hazırlanmış olup bu kitaplar gerçek tarihi yansıtmamıştır. Rus dilli tek tip insan

yaratmayı hedefleyen komünistlerin tarihi değişmek isteme girişimi birkaç neslin yalan tarihle

büyümesine ve Rusların “büyük, medeniyetli bir millet” olduğu algısının oluşturulmasına

neden oluşmuştur.

1980’lı yılların sonları 1990’lı yılların başlarında esen demokrasi rüzgârları Kazan

Tatarlarını da es geçmemiştir. Bu yıllarda Kazan Tatar milliyetçileri uzun zamandır

bekledikleri fırsatı elde etmiş, bir biri ardından birçok sivil toplum kuruluşları kurulmuş, millî

tarih yazma işi de tekrar canlanmıştır. Tarihî romanlar, Tatar tarihi ile ilgili kitaplar yazılıp

yayımlanmaya başlamıştır. Ravil Emirhan, Ravil Fehretdinov, Nurihan Fettah, Mosegıyt

Hebibullin, Ayaz Gıylecev, Rinat Möhemmediyev, Vahit İmamov, Nurulla Garif gibi birçok

isim Kazan Tatarlarının tarihi, Kazan Hanlığı tarihi ve Rus işgalinden sonra Kazan

Tatarlarının durumu, Sovyet döneminin gerçekleri ile ilgili kitaplar kaleme almıştır. 1990’lı

yıllarda millî tarih altın çağını yaşamış, tarih yazımında büyük bir atılım gerçekleşmiştir.

Millî tarihi yazma girişimi 2000 yılının başında Putin’in iktidara gelmesi ile birlikte

önce yavaşlamış şimdilerde ise durma noktasına gelmiştir. Putin iktidara gelir gelmez millî

eğitim konusunda birçok kanun çıkartmıştır. Bu kanunlar gereği ana dilde eğitim yasaklanmış,

lise mezuniyet ve üniversiteye giriş sınavları Rusça yapılmaya başlanmıştır. Son olarak millî

eğitim kanununda yapılan değişlik sonrası ana dil eğitiminin ders saatleri 2 saate

düşürülmüştür. Bunun yanı sıra tarih ders kitapları da “yeni federal standartlara” uygun şekle

getirilerek yeniden hazırlanmıştır. Sovyetler döneminde Başkurdistan, Kazakistan ve

Türkmenistan Rusya’ya “kendi isteğiyle” (!) katıldığı yazılıyordu. Yeni federal standartlara

göre hazırlanan tarih ders kitaplarında bundan böyle Kazan Hanlığı işgal edilmiş olarak değil

de, “kendi isteğiyle” Rusya’ya katılmış şeklinde anlatılacakmış. Birinci, ikinci, beşinci, altıncı

ve yedinci sınıflar için hazırlanan ders kitaplarında “Ruslarla Tatarlar arasında hiçbir savaş

olmamış, Kazan Hanlığı Rusya yönetimini gönüllü olarak kabul etmiş, şeklindeki ifadeler yer

almıştır.” (Kurban 2017:6). Tarih tekerrürden ibarettir, derler. Gerçekten de Stalin

döneminde yaşanan yeniden uydurma tarih yazma işi bugün Putin tarafından tekrarlanıyor.

“Yeni federal standartlara” uygun ders kitabı hazırlıyoruz bahanesiyle Tatar tarihi kuyruklu

Rus yalanlarıyla dolduruluyor. Bu tarih sayfalarında Ruslar “kurtarıcı”, “Tatarlara medeniyet

getirenler” olarak lanse ediliyor. Böylece millî tarihinden yoksun bırakılan öğrenciler ulusal

kimlikten uzaklaştırılıyor, içinde bulunduğu topluma yabancılaştırılıyor, yani

mankurtlaştırılıyor. Kasıtlı olarak yapılan bu eylemler karşısında Kazan Tatarları direniyor,

milliyetçiler kendi fikirlerini beyan ediyorlar.

Stalin döneminde millî tarih yazan tarihçiler idam ediliyorlardı, günümüzde ise Tatar

tarihi yazan tarihçiler, yazarlar mahkemelerde süründürülüyor, yargılanıyorlar. Tarihçilerin

kitaplarındaki “Rus işgali”, “Rus boyunduruğu” şeklindeki ifadeler ekstrimistik (aşırı,

radikal) unsur (!) olarak nitelendiriliyor. Bir yeri ele geçirmeye işgal, denir. Ruslar 1552

yılında Kazan Hanlığını işgal etmedi mi? Etti, o zaman bu işgal kelimesinin başka bir izahı

var mıdır? Rus işgalinden sonra Kazan Tatarları Rus boyunduruğu altına girmedi mi?

İşgalden sonra bölge halkına zulüm uygulanmadı mı? Uygulandı, o zaman burada yanlış olan

nedir? Hangi sözcük ya da cümle “aşırı, radikaldir”? Rusların isteği Kazan Tatar tarihinin

onların emri üzerine, hazırlanan yeni ders kitaplarındaki gibi “Kazan Tatarları kendi isteğiyle

Rusya’ya katıldı”, “Ruslar Kazan Tatarlarına medeniyet getirdi” (!) şeklinde yazılmasıdır.

Ancak yaşanan gerçekler asla değiştirilemez, yalan tarih gerçek tarihten üstün gelemez.

Putin döneminde millî tarih yazan tarihçiler yargılana geldi. Tatar tarihi ile ilgili

kitaplar mahkemeye verildi, bilirkişiler (!) tarafından incelenip raporlar hazırlandı. Yetmedi

Kazan’da bir veli “Tatar dili çocuğuma zarar verdi” (!) diye Tatar dilini mahkemeye verdi. Bu

örnekler daha da çoğaltılabilir. Tatar’sız Tataristan yapmak için Ruslar ve onların

yardakçıları elinden geleni ardına koymuyor, Tatar dili, tarihi ve Kazan Tatar milliyetçilerinin

üzerine üzerine yürümeye devam ediyor. Tüm bunlar tarihçileri ve Kazan Tatar

milliyetçilerini susturmak, sindirmek için yapılan girişimlerdir. Gün geçmiyor ki tarihçiler ve

milliyetçiler yargılanmasın. Ancak şunu da söylemekte yarar var, millî tarih yazan tarihçileri,

milleti savunan milliyetçileri bu kovuşturmalar, soruşturmalar ve yargılamalar yıldırmadı,

aksine güçlerine güç kattı. Daha önce yargılananlar halkasına son günlerde yazar ve gazeteci

Vahit İmamov eklendi. İmamov’un 1991 yılında kaleme aldığı “Yasaklanan Tarih” adlı eseri

aşırı, radikal unsurlar içerdiği gerekçesiyle mahkemeye verilmiştir. İlk duruşması 26 Ağustos

2019 tarihinde Tataristan Yüksek Mahkemesi’nde görülecektir. Rafis ve Nafis Kaşapov

kardeşlerin maddi yardımıyla Yar Çallı’da 1993 yılında yayımlanan “Tatarların Vatan Savaşı”

başlıklı kitabın içinde yer alan bu eser Rusça, Türkçe başta olmak üzere 12 dile çevrilmiştir.

1991 yılında yazılan bir eserin 28 yıl aradan sonra mahkemeye verilmesi trajikomik bir

olaydır. Sormazlar mı, bugüne kadar kitabın bir suçu yoktu da bugün neden yargılanıyor,

diye? “Yasaklanan Tarih” adlı kitap mahkemeye verildikten sonra yazar Vahit İmamov

yaptığı açıklamasında: “Kitapta yazılanlar – uydurma değil, tarihtir! Tatar tarihi mahkeme

kararı ile değiştirilemez!”, demiştir.

Kazan Tatarlarının bağımsızlık için mücadele ile dolu hayatında birçok kahramanlar

ortaya çıkmıştır. Bu kahramanlar ölümü göze alarak millet uğruna savaşmıştır. Günümüzde de

millî bağımsızlık mücadelesi devam etmektedir. Millî tarih yazan tarihçilerimiz ve

yazarlarımız zamanımızın kahramanlarıdır. Onlar eserleri ile Rus işgaline, Rus yalanlarına

karşı sergilediği kahramanca duruşları, cesur fikirleri ile milletimizi canlı tutuyor, geleceğe

umutla bakmamıza vesile oluyorlar. Tatar dilinin yasaklandığı, millî tarihin yargılandığı bir

ortamda bunları yapmak millet uğruna her şeyi göze almak demektir.

Kaynakça:

1. Atlasi, Hadi, Seber Tarixı, Söyenbike, Kazan Xanlıgı (Sibirya Tarihi, Söyenbike, Kazan

Hanlığı), Kazan 1993.

2. Kurban, Roza, Tatar Tarihindeki Kuyruklu Rus Yalanları, Önce Vatan Gazetesi,

İstanbul, 22 Nisan 2017 sayısı, s: 6.

3. Türk Dil Kurumu: Türkçe Sözlük, 10. Baskı, Ankara 2005.

4. Yirminci Yüzyılda İdil-Ural, (Derleyen: Gönül Pultar), Ankara 2008.